द्वितीय सत्र - महत्वाची प्रश्नोत्तरे - इ. 6 वी सामान्य विज्ञान (मराठी)

द्वितीय सत्र - महत्वाची प्रश्नोत्तरे - इ. 6 वी सामान्य विज्ञान (मराठी)

 

प्रश्न 1. गतीचा प्रकार ओळखा :

(1) पृथ्वीचे सूर्याभोवती फिरणे.

उत्तर : वर्तुळाकार, नियतकालिक.

(2) छताला टांगलेला फिरणारा पंखा.

उत्तर : आंदोलित, वर्तुळाकार.

(3) आकाशातून पडणारी उल्का.

उत्तर : एकरेषीय.

(4) जमिनीवरून उडवलेले रॉकेट.

उत्तर : एकरेषीय.

(5) पाण्यात पोहणारा मासा.

उत्तर : यादृच्छिक.

(6) सतारीची छेडलेली तार.

उत्तर : आंदोलित.

प्रश्न 2. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.

(1) इमारतीच्या गच्चीवरून चेंडू सोडून दिल्यास तो एकरेषीय असमान  गतीने खाली येतो व गच्चीला समांतर रेषेत गच्चीबाहेर जोरात फेकल्यास तो नैकरेषीय गतीने जमिनीवर येईल.

(2) धावपट्टीवरून धाव घेणाऱ्या विमानाची गती एकरेषीय समान असते.

(3) आकाशातून भक्ष्याचा शोध घेत उडणारी घार वर्तुळाकार गतीने उडते.

(4) फिरत असलेल्या आकाशपाळण्यातील बसलेल्या मुलांची गती  समान वर्तुळाकार असते. तर मेरी-गो-राउंडमध्ये बसलेल्या मुलांची गती असमान वर्तुळाकार असते.

(5) गतिमान वस्तूची दिशा बदलण्यासाठी बल लावावे लागते.

(6) जेव्हा हत्ती लाकडी ओंडका जमिनीवरून ओढून घेतो तेव्हा ओंडक्यावर  स्नायु बल, गुरुत्वीय बल आणि घर्षण बल ही बले लावलेली असतात.

(7) एका मोठ्या टेबलावर एक चेंडू एकसारख्या वेगाने घरंगळत सोडला. त्याची गती बदलायची असेल, तर त्यावर बल लावावे लागेल.

(8) घर्षण बल नेहमी गतीच्या विरुद्ध कार्य करते.

(9) विहिरीतून बादलीभर पाणी उपासवायचे आहे. त्यासाठी बल लावले असता कार्य घडेल; कारण पाण्याचे विस्थापन होणार आहे.

(10) घराच्या उतरत्या छपरावर चेंडू सोडल्यास चेंडूला गती प्राप्त होऊन तो वेगाने जमिनीवर पडेल. म्हणजेच स्थितिज ऊर्जेचे गतिज ऊर्जेत रूपांतर होते.

(11) दिवाळीत भुईनळ्याची शोभा तुम्ही पाहिली असेल. हे रासायनिक ऊर्जेचे प्रकाश उर्जेमध्ये रूपांतर होण्याचे उदाहरण आहे.

(12) सौर चूल हे सूर्याच्या उष्णता ऊर्जेचे उपयोजन आहे, तर सौर विद्युत घट व सौर दिवे हे सूर्याच्या प्रकाश ऊर्जेचे उपयोजन करतात.

(13) एका मजुराने चार पाट्या खडी 100 मीटर अंतरावर वाहून नेली. जर त्याने दोन पाट्या खडी 200 मीटर अंतरावर वाहून नेली तर समान कार्य केले घडेल.

(14) पदार्थाच्या अंगी असणारी कार्य करण्याची क्षमता म्हणजे ऊर्जा होय.

(15) ध्वनीचे प्रसारण निर्वात पोकळी मधून होत नाही.

(16) ध्वनी प्रदूषण ही एक सामाजिक समस्या आहे.

(17) कानाला नकोशा वाटणाऱ्या आवाजाला गोंगाट म्हणतात.

(18) गोंगाटाचा स्वास्थ्या वर वाईट परिणाम होतो.

(19) प्रकाशाचे नैसर्गिक उगमस्थान तारे आहेत.

(20) मेणबत्ती हा प्रकाशाचे कृत्रिम उगमस्थान आहे.

(21) प्रकाश प्रिझममधून जातो तेव्हा त्याचे सात रंग वेगळे होतात.

(22) सूचिछिद्र प्रतिमा ग्राहकात मिळणारी प्रतिमा उलटी असते.

(23) जेव्हा एखादी अपारदर्शक वस्तू प्रकाशाच्या मार्गात येते तेव्हा छाया तयार होते.

(24) जेव्हा एखादी पारदर्शक वस्तू प्रकाशाच्या मार्गात येते तेव्हा त्यातून प्रकाश आरपार जातो.

(25) पट्टी चुंबकाला त्याच्या मध्यभागी बांधलेल्या धाग्याने टांगल्यास त्याचा उत्तर ध्रुव पृथ्वीच्या उत्तर ध्रुवाच्या दिशेने स्थिर होतो.

(26) एका पट्टी चुंबकाचे त्याच्या अक्षाला लंब रेषेत दोन ठिकाणी कापून सारख्या लांबीचे तुकडे केल्यास  3 पट्टी चुंबक तयार होतात, तर एकूण 6 ध्रुव तयार होतात.

(27) चुंबकाच्या सजातीय ध्रुवांमध्ये प्रतिकर्षण असते, तर त्याच्या विजातीय ध्रुवांमध्ये आकर्षण असते.

(28) चुंबकाच्या सान्निध्यात चुंबकीय पदार्थ नेल्यास त्याला प्रवर्तित चुंबकत्व प्राप्त होते.

(29) एक चुंबक एका धातूच्या तुकड्याला आकर्षून घेतो, तर तो तुकडा चुंबक किंवा लोखंडी तुकडा असला पाहिजे.

(30) चुंबक दक्षिण-उत्तर दिशेत स्थिर राहतो.

(31) आपली आकाशगंगा ज्या इतर आकाशगंगांच्या समूहामध्ये आहे, त्या समूहाला स्थानिक दीर्घिका म्हणतात.

(32) धूमकेतू हे धूळ व बर्फ पासून तयार झालेले असतात.

(33) युरेनस हा ग्रह घरंगळत चाललेला दिसतो.

(34) गुरू हा वादळी ग्रह आहे.

(35) ध्रुव तारा रूपविकारी ताऱ्याचे उत्तम उदाहरण आहे.

प्र.3. योग्य जोड्या जुळवा :

गट 'अ'                                                   गट 'ब'

(1) बैलाने गाडी ओढणे                                  (a) चुंबकीय बल

(2) क्रेनने जड लोखंडी वस्तू उचलणे               (b) स्थितिक विद्युत बल

(3) ताणकाट्याने वजन करणे                       (c) स्नायूबल

(4) सायकलला ब्रेक लावणे                        (d) गुरुत्वीय बल

(5) घासलेल्या प्लॅस्टिक पट्टीने कागदाचे कपटे उचलणे (e) घर्षण बल

(6) घरंगळणारा पदार्थ                                    (f) उष्णता ऊर्जा

(7) अन्न                                                  (g) अणुऊर्जा

(8) ताणलेले धनुष्य                                      (h) गतिज ऊर्जा

(9) सूर्यप्रकाश                                            (i) स्थितिज ऊर्जा

(10) युरेनियम                                            (j) रासायनिक ऊर्जा

(11) आरसा                                              (k) दीप्तिहीन

(12) काजवा                                        (l) उलट प्रतिमा

(13) सूचिछिद्र प्रतिमा ग्राहक                            (m) परवर्तन

(14) चंद्र                                                 (n दीप्तिमान

(15) आकाशगंगा                                        (o) पूर्वेकडून पश्चिमेकडे

(16) धूमकेतू                                             (p) ३३ उपग्रह

(17) सूर्यसदृश तारा                                      (q) सर्पिलाकार

(18) शनी                                                (r) व्याध  

(19) शुक्र                                                (s) हॅले

उत्तर :  

(1) बैलाने गाडी ओढणे                                  - स्नायूबल

(2) क्रेनने जड लोखंडी वस्तू उचलणे               -       चुंबकीय बल

(3) ताणकाट्याने वजन करणे                       - गुरुत्वीय बल

(4) सायकलला ब्रेक लावणे                        - घर्षण बल

(5) घासलेल्या प्लॅस्टिक पट्टीने कागदाचे कपटे उचलणे - स्थितिक विद्युत बल

(6) घरंगळणारा पदार्थ                                     - गतिज ऊर्जा

(7) अन्न                                                  - रासायनिक ऊर्जा

(8) ताणलेले धनुष्य                                      - स्थितिज ऊर्जा  

(9) सूर्यप्रकाश                                            - उष्णता ऊर्जा

(10) युरेनियम                                            - अणुऊर्जा

(11) आरसा                                              - परावर्तन

(12) काजवा                                        - दीप्तिमान

(13) सूचिछिद्र प्रतिमा ग्राहक                            -  उलट प्रतिमा

(14) चंद्र                                                 - दीप्तिहीन

(15) आकाशगंगा                                        - सर्पिलाकार

(16) धूमकेतू                                             - हॅले

(17) सूर्यसदृश तारा                                      - व्याध  

(18) शनी                                                - ३३ उपग्रह

(19) शुक्र                                                - पूर्वेकडून पश्चिमेकडे

 

प्र.4. खाली दिलेली विधाने बरोबर आहेत की अयोग्य हे सांगा. विधाने दुरुस्त करून पुन्हा लिहा.

(अ) शुक्र हा सूर्याच्या सर्वात जवळचा ग्रह आहे.

उत्तर : चुक (बुध हा सूर्याच्या सर्वात जवळचा ग्रह आहे.)

(ब) बुधाला वादळी ग्रह म्हणतात.

उत्तर : चुक (गुरूला वादळी ग्रह म्हणतात.)

(क) गुरू हा सर्वात मोठा ग्रह आहे.

उत्तर : बरोबर.

 प्र.5. खालील गोष्टींचे लिव्हर, पुली व झुकलेले विमान असे वर्गीकरण करा : पाचर, सुई, जिना, घसरगुंडी, ध्वजस्तंभाची वरची चक्री, अडकित्ता, कात्री, ओपनर, कुऱ्हाड, क्रेन, सुरी.

तरफ	कप्पी	उतरण
अडकित्ता, कात्री, ओपनर	ध्वजस्तंभाची वरची चक्री	पाचर, सुई, जिना, घसरगुंडी, कुऱ्हाड, सुरी.

 

* क्रेन हे गुंतागुंतीचे यंत्र आहे.

प्र.6. आमच्यात वेगळा कोण?

(1) डिझेल, खनिज तेल, नैसर्गिक वायू, वाहता वारा.

उत्तर : वाहता वारा. (इतर सर्व पारंपरिक ऊर्जा स्रोत आहेत.)

(2) धावणारी मोटर, ओंडका वाहून नेणे, टेबलावर ठेवलेले पुस्तक, दप्तर उचलणे.

उत्तर : टेबलावर ठेवलेले पुस्तक. (इतर सर्व विस्थापन दर्शवणाऱ्या क्रिया आहेत, ज्यांत गतिज ऊर्जा आहे.) 

(3) सूर्यप्रकाश, वारा, लाटा, पेट्रोल.

उत्तर : पेट्रोल. (इतर सर्व अपारंपरिक ऊर्जा स्रोत आहेत.)

(4) बंद खोलीत पंखा चालू ठेवणे, काम करताना टीव्ही चालू ठेवणे, थंडीच्या काळात एसी चालू करणे,

उत्तर : घरातून बाहेर जाताना दिवे बंद करणे. (हा एकमेव ऊर्जा बचतीचा मार्ग आहे. इतर सर्व विदयुत ऊर्जेचा गैरवापर असणाऱ्या क्रिया आहेत.)

प्रश्न 7. प्रत्येकी एक उदाहरण द्या :

(१) रेषीय गती. :

उदा, सैनिकांचे सचंलन, घसरगुंडीवरून घसरणारी मूले, धावपट्टीवरून धावणारे विमान, जमिनीवरून उडलेले रॉकेट.

(२) आंदोलित गती.

उदा. घड्याळाच्या लबंकाची हालचाल, पक्ष्यांच्या पंखांची होणारी हालचाल, शिलाई मशिनची सुई, सतरीची छेडलेली तार.

(३) वर्तुळाकार गती.

उदा. रहाट पाळणा, घरातील पंखे, पृथ्वीचे परिभ्रमण, मेरी गो राउंड, भोवरा.

(४) यादृच्छिक गती.

उदा.  पाण्यात पोहणारे मासे, उडणारी फुलपाखरे, भटकी जनावरे.

(५) नियतकालि क गती.

उदा. पृथ्वीचे परिवलन, घड्याळाचे फिरणारे काटे.

 प्रश्न 9. पुढीलपैकी कोणत्या वस्तू दीप्तिमान/दीप्तिहीन आहेत ते लिहा :

वस्तू	दीप्तिमान / दीप्तिहीन
पुस्तक	दीप्तिहीन
पेटलेली मेणबत्ती	दीप्तिमान
मेणकापड	दीप्तिहीन
पेन्सिल	दीप्तिहीन
पेन	दीप्तिहीन
बल्ब	दीप्तिमान
टायर	दीप्तिहीन
विजेरी	दीप्तिमान

 

प्रश्न 10. कोणता चुंबक वापराल? ( कोणतेही 2 )                                 - 2

(1) कचऱ्यातून लोखंडी पदार्थ वेगळा करायचा आहे.

उत्तर : विद्युत चुंबक.

(2) तुम्ही जंगलात वाट चुकला आहात.

उत्तर : होकायंत्र.

(3) खिडकीची झडप वाऱ्यामुळे सतत उघड-बंद होते.

उत्तर : कायम चुंबक.

प्र.11.  पुढील प्रश्नांची उत्तरे तुमच्या शब्दांत लिहा :

(1) एक बस सोलापूर ते पुणे असे दोनशे किलोमीटर अंतर पाच तासांत पार करते, तर ती बस एका तासात किती अंतर पार करील ?

उत्तर : सूत्र :

चाल =  पार केलेले अंतर /  अंतर पार करण्यास लागणारा वेळ

=            200 / 5

बसची चाल =  40

बस एका तासात 40 किलोमीटर अंतर पार करील.

(2) संध्याकाळी खेळून आल्यावर भूक का लागते?

उत्तर : मैदानी खेळांत स्नायूंची हालचाल होते आणि जास्त प्रमाणात कार्य घडते. वाढीव कार्यासाठी अधिक ऊर्जेची गरज असते. दिवसभराच्या श्रमांमुळे संध्याकाळपर्यंत शरीरातील ऊर्जा पातळीदेखील कमी झालेली असते. ही ऊर्जा मिळवण्यासाठी आपल्याला जास्त प्रमाणात अन्न घ्यावे लागते. म्हणून संध्याकाळी खेळून आल्यावर भूक लागते.

(3) वनस्पतीमध्ये अन्न कोणत्या ऊर्जेच्या स्वरूपात साठवले जाते?

उत्तर : स्टार्चच्या स्वरूपात, म्हणजेच रासायनिक ऊर्जेच्या स्वरूपात वनस्पतीमध्ये अन्न साठवले जाते. 

(4) वस्तू केव्हा दिसू शकते?

उत्तर : प्रकाश-स्रोताकडून प्रकाशकिरणे वस्तूवर पडतात. वस्तूच्या पृष्ठभागावरून प्रकाशाची किरणे परावर्तित होतात. ही परावर्तित किरणे आपल्या डोळ्यांपर्यंत पोहोचली की ती वस्तू दिसू शकते. दीप्तिमान वस्तू या स्वतःच्या तेजामुळे दिसू शकतात.

(5) छाया म्हणजे काय ?

उत्तर : प्रकाशाच्या मार्गात एखादी अपारदर्शक वस्तू आली की, ती हा प्रकाश अडवते. त्यामुळे वस्तूपलीकडे असलेल्या पृष्ठभागावर या वस्तूची सावली पडते. या सावलीला छाया असे देखील म्हणतात.

(6) विदयुत चुंबक कसा तयार होतो ?

उत्तर : लोखंडी पदार्थाला तांब्याची तार गुंडाळून त्यातून विजेचा प्रवाह सोडला जातो. ज्या वेळी विजेचा प्रवाह त्यातून जातो त्या वेळी त्यात तात्पुरते चुंबकत्व तयार होते. हा विदयुतप्रवाह बंद केला की चुंबकत्व नाहीसे होते. अशा रितीने थोड्या कालावधीसाठी चुंबकत्व वापरायचे असले की विदयुत चुंबक तयार करतात.

(7) दीर्घिकेचे प्रकार कोणते ?

उत्तर : दीर्घिकांचे प्रकार त्यांच्या आकारांवरून पाडले जातात. चक्राकार किंवा सर्पिलाकार, लंबवर्तुळाकार, अवरुद्ध चक्राकार आणि अनियमित असे दीर्घिकांचे प्रमुख प्रकार आहेत.

(8) ताऱ्यांचे प्रकार कोणते ?

उत्तर : काही तारे तेजस्वी, तर काही अंधुक दिसतात. विविध रंगांचे तारे पाहावयास मिळतात. उदा., निळे, पिवळे, पांढरे, तांबूस आणि वेगळ्या छटांचे. काही तारे स्वतःचे तेज बदलू शकतात. या गुणधर्मांवरून ताऱ्यांचे पुढील- प्रमाणे प्रकार केलेले आहेत : सूर्यसदृश तारे, तांबडे राक्षसी तारे, महाराक्षसी तारे, जोड तारे आणि रूपविकारी तारे. 

 9) दात स्वच्छ करण्यासाठी तंबाखूची मशेरी वापरू नये.

उत्तर: तंबाखू हा आरोग्यासाठी हानिकारक पदार्थ आहे. त्यामुळे व्यसन आणि कर्करोग होऊ शकतो. तंबाखूपासून बनवलेल्या मशेरीमुळे दात आणि हिरड्यांवर घातक परिणाम होऊ शकतात. त्यामुळे दात स्वच्छ करण्यासाठी तंबाखूची माळशेरी वापरू नये.

प्र.12.  कारणे दया :

(1) रेल्वेस्थानकावरील जिन्याच्या उतरणीचा पृष्ठभाग खडबडीत केलेला असतो.

उत्तर : रेल्वेस्थानकावरील जिन्याच्या उतरणीचा पृष्ठभाग जर गुळगुळीत असेल तर तेथे घर्षण बल राहणार नाही आणि घाईघाईने जाणारे लोक घसरून पडतील. असे होऊ नये आणि लोक सुरक्षित राहावेत यासाठी उतरणीचा पृष्ठभाग खडबडीत करून तेथील घर्षण बल वाढवलेले असते.

(2) वर फेकलेली वस्तू उंचावर जाऊन खाली  येते.

उत्तर : स्नायू बाळाचा वापर करून वर फेकलेल्या वस्तूची गती कमी होऊन शून्यावर येते.  तसेच पृथ्वीवरून वर फेकलेली प्रत्येक गोष्ट गुरुत्वीय बलामुळे खालच्या दिशेने खेचली जाते. पृथ्वीच्या या गुरुत्वाकर्षणामुळे वर फेकलेली प्रत्येक वस्तू उंचावर जाऊन खाली येते.

(3) कॅरम बोर्डवर पावडर टाकतात.

उत्तर : कॅरम खेळताना बोर्डवरून सोंगट्या चटकन घसरल्या पाहिजेत. म्हणजेच त्यांच्यातले आणि कॅरम बोर्डमधले घर्षण बल कमी झाले पाहिजे. घर्षण बल कमी झाले की सोंगट्यांची गती वाढेल. यासाठी बोर्डाचा पृष्ठभाग पावडर टाकून गुळगुळीत करतात.

(4) प्रवासी बॅगांना चाके असतात. 

उत्तर : चाक हे साधे यंत्र आहे. प्रवासी बॅगेचे वजन उचलण्यापेक्षा ती ढकलत नेणे सोयीचे ठरते. यात श्रम आणि वेळ दोन्ही वाचतात; म्हणून प्रवासी बॅगांना चाके असतात.

(5) यंत्रांची निगा राखावी लागते. 

उत्तर : यंत्रे वापरली जाताना त्यांचे निरनिराळे भाग एकमेकांवर घासले जातात. त्यांच्यावर धूळ बसून घर्षणाचे प्रमाण वाढते. हवामानामुळे काही भाग गंजतात. असे खराब झालेले भाग यंत्रांना निकामी बनवतात. वेळी ती उपयोगात यावीत; म्हणून नियमितपणे यंत्रांची निगा राखावी लागते. 

(6) सायकल हे गुंतागुंतीचे यंत्र आहे. 

उत्तर : सायकल ही अनेक साध्या यंत्रांची सांगड घालून बनवलेली असते. सायकलची चाके, आस, पॅडल, हँडल - हे प्रत्येक साधे यंत्र आहे. ही यंत्रे सुसूत्र पद्धतीत एकमेकांना जोडलेली असतात. म्हणून सायकल हे गुंतागुंतीचे यंत्र आहे.